فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ

فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الأَمْرِ

فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ

ترجمه فولادوند
پس به [بركتِ‏] رحمت الهى، با آنان نرمخو [و پُر مِهر] شدى، و اگر تندخو و سختدل بودى قطعاً از پيرامون تو پراكنده مى‏شدند. پس، از آنان درگذر و برايشان آمرزش بخواه، و در كار [ها] با آنان مشورت كن، و چون تصميم گرفتى بر خدا توكل كن، زيرا خداوند توكل كنندگان را دوست مى‏دارد.

ترجمه انگلیسی:

159. Thus it is due to mercy from Allah that you deal with them gently, and had you been rough, hard hearted, they would certainly have dispersed from around you; pardon them therefore and ask pardon for them, and take counsel with them in the affair; so when you have decided, then place your trust in Allah; surely Allah loves those who trust.

تفسیر نور
گرچه محتواى آيه دستورات كلّى است، لكن نزول آيه درباره‏ى جنگ اُحد است. زيرا مسلمانانى كه در جنگ احد فرار كرده و شكست خورده بودند، در آتش افسوس وندامت وپشيمانى مى‏سوختند. آنان اطراف پيامبر را گرفته وعذرخواهى مى‏نمودند، خداوند نيز با اين آيه دستور عفو عمومى آنان را صادر نمود.
كلمه‏ى «شُوْر» در اصل به معنى مكيدن زنبور، از شيره‏ى گل‏هاست. در مشورت كردن نيز انسان بهترين نظريه‏ها را جذب مى‏كند. مولوى مى‏گويد:
كاين خردها چون مصابيح، انور است‏
بيست مصباح ،از يكى روشنتر است.
1- نرمش با مردم، يك هديه‏ى الهى است. «فبما رحمة من اللّه لنت لهم»
2- افراد خشن و سختگير نمى‏توانند مردم‏دارى كنند. «لانفضّوا من حولك»
3- نظام حكومتى اسلام، بر مبناى محبّت و اتصال به مردم است. «حولك»
4- رهبرى و مديريّت صحيح، با عفو و عطوفت همراه است. «فاعف عنهم»
5 - خطاكارانِ پشيمان و گنهكاران شرمنده را بپذيريدو جذب كنيد. «فاعف عنهم و استغفرلهم و شاورهم»
6- ارزش مشورت را با ناكامى‏هاى موسمى ناديده نگيريد. <167> «وشاورهم»
7- در مشورتِ پيامبر، تفقّد از نيروها، شكوفايى استعدادها، شناسايى دوستان از دشمنان، گزينش بهترين رأى، ايجاد محبّت و علاقه و درس عملى براى ديگران نهفته است. «وشاورهم»
8 - ظلمى را كه به تو كردند، عفو كن؛ «فاعف عنهم» براى گناهى كه نسبت به خدا مرتكب شدند، طلب آمرزش كن؛ «واستغفرلهم» در مسائل سياسى اجتماعى، آنان را طرف مشورت خود قرار ده. «وشاورهم»
9- استغفارِ پيامبر درباره‏ى امّتش، به دستور خداست. پس مورد قبول نيز هست. «واستغفر لهم»
10- مشورت، منافاتى با حاكميّت واحد و قاطعيّت ندارد. «وشاورهم... و اذا عزمتَ»
11- در كنار فكر و مشورت، توكّل بر خدا فراموش نشود. «فتوكّل»
12- ابتدا مشورت و سپس توكّل، راه چاره‏ى كارهاست، خواه به نتيجه برسيم يا نرسيم. «شاورهم... فتوكّل... انّ اللّه يحبّ المتوكّلين»